“In oorlogen sneuvelt de waarheid als eerste”, luidt een befaamd gezegde. De oorlog op Oekraïense bodem lijkt geen uitzondering. Terwijl Rusland aanvalt met raketten, tanks en soldaten, wordt er van beide kanten met scherp geschoten om de publieke opinie te beïnvloeden.
Het inzetten van desinformatie en nepnieuws is een bekende oorlogstactiek om onrust en verdeeldheid te zaaien bij tegenstanders. Maar dit zorgt ook voor de verstoring van een belangrijk goed, namelijk onze gedeelde realiteit. Hoe beïnvloeden technologie en digitale cultuur onze werkelijkheidsproductie in tijden van oorlog?
Eerder dit jaar schreef cultuursocioloog Siri Beerends over SETUP’s jaarthema, ‘shared reality’. “We hoeven het niet met elkaar eens te zijn of allemaal op dezelfde manier naar de wereld te kijken, maar we hebben wel intersubjectieve realiteiten nodig op basis waarvan we kunnen samenwerken,” aldus Siri Beerends. In een wereld zonder gedeelde realiteiten valt de samenleving uit elkaar in steeds meer versplinterde groepen.
“In tijden van universeel bedrog wordt het vertellen van de waarheid een revolutionaire daad,” aldus George Orwell. Ook in de huidige oorlogssituatie, waar waarheidsgetrouwe informatievoorziening een ideaal zou moeten zijn wordt deze achterhalen een complex proces. De ideologisch gekleurde versies van de werkelijkheid staan pontificaal aan de frontlinie. En de rest van de wereld kijkt rustig toe hoe Westerse en Russische frames strijden om voorrang.
Desinformatie niet bestrijden met censuur
Maar niet iedereen kijkt stil toe hoe de digitale informatieoorlog verder gaat. Terwijl Rusland Meta aan de schandpaal nagelt en zowel Facebook als Instagram blokkeert, nemen enkele Russen het heft in eigen handen. Met misschien nog wel het meest opmerkelijke tv debuut van Marina Ovsjannikova.
Tijdens een nieuwsuitzending van de Russische staatszender Pervi Kanal ging ze achter de presentatrice staan met een bord waarop de boodschap “Stop de oorlog, geloof de propaganda niet, ze liegen je voor” te zien was. Met een boete van 30.000 roebel (omgerekend zo’n 256 euro) komt ze er voorlopig nog goed van af. Eerder kwam Rusland namelijk met een nieuwe wet die nepnieuws bestraft. Het gebruik van de woorden “oorlog” en “invasie” zou al goed zijn voor een celstraf van 15 jaar.
Naast Facebook en Instagram beperkte Rusland eerder al de toegang tot Twitter. En TikTok kan alleen nog binnen Rusland gebruikt worden met door de staat gecontroleerde content. Wat overblijft na alle censuur, is propaganda. Voor de gewone Rus wordt het dus steeds lastiger om erachter te komen wat er in de wereld en in Oekraïne gebeurt. Daardoor ontstaat een gebrek aan betrouwbare informatie over de oorlog. Meta-topman Nick Clegg gaf eerder al aan om er alles aan te doen om toegang tot Meta’s services te herstellen, zodat ‘iedereen zijn mening kan delen en men zich kan organiseren om actie te ondernemen’.
