De grote databergen, de ontwikkeling van algoritmes die onze menselijke vooroordelen versterken en de opkomst van social media platforms hebben vanwege hun grote schaal en hoge snelheid voor ongekende gedragsveranderingen gezorgd.
Controledrang en scoringsdrang
Deze verandering zit vooral in twee dingen: onze behoefte om zoveel mogelijk grip te hebben op onze omgeving (controledrang) en de wens om onszelf te laten zien (scoringsdrang). Ook kamerleden hebben hier massaal last van. Ze zijn vooral bezig voor de bühne, en nemen steeds minder tijd om echt in de stukken te duiken. De drang om sneller en ‘efficiënter’ te kunnen werken zorgt echter ook voor grote ongewenste neveneffecten.
Kees Verhoeven, meervoudig IT-politicus van het jaar en nu eigenaar van Bureau Digitale Zaken, herkent dit uit zijn tijd in de Tweede Kamer. Gehaast en onder druk van de publieke opinie proberen overheden vanuit hun oerdrang om de burgers te beschermen met behulp van technologie zoveel mogelijk grip te krijgen op het gedrag van burgers. Als we te weinig blauw op straat kunnen organiseren, lossen we dat op met beveiligingscamera’s. Wel zo makkelijk en het scheelt tijd en mankracht. Maar dat gaat te vaak ten koste van privacy. En dat zien we terug in wetgeving en uitvoering.
Bijvoorbeeld met de gevreesde sleepwet die er sluipenderwijs toch gekomen is. Kees sprak in 2017 zijn bezorgdheid uit over het grootschalig, ongericht aftappen van internetkabels: “We vonden dat de sleepwet in 2017 te veel doorschoot naar het belang van de nationale veiligheid en te weinig oog had voor de individuele burgerrechten en de privacy van mensen.”
Want privacy is niet alleen individueel. Het is een maatschappelijk vraagstuk dat tal van dilemma’s geeft. Kijk naar de Toeslagen Affaire en het anti-fraudesysteem Systeem Risico Indicatie (SyRI), waarvan de wetgeving uit 2013 dateert. Het zijn systemen bedacht om de overheid te helpen om grote bulken informatie op een snelle en efficiënte manier te verwerken. In de praktijk schendt het echter de privacy van de burgers en doet het meer schade dan goed.
Want ‘baat het niet, schaadt het niet’ is bij dataverzameling zeker niet het geval. Er zijn een aantal mythes over data die we moeten ontkrachten. Data verzamelen is niet efficiënt, data en en technologie zijn alles behalve neutraal en de verzameling is nooit tijdelijk.
Computers zijn niet heilig, laat staan neutraal
Cultuursocioloog Siri Beerends sprak in 2021 haar bezorgdheid uit algoritme-gebruik bij de overheid: “Naarmate computersystemen complexer worden en meer verknoopt raken met menselijke beslisprocessen, wordt het alleen maar moeilijker om te bepalen wie welke verantwoordelijkheid heeft en waar de eigen invloed begint en eindigt.” De Toeslagenaffaire is slechts de druppel op de gloeiende plaat. Terwijl we moord en brand schreeuwen kabbelt de zoektocht naar efficiënte computersystemen bij overheidsinstanties rustig door.
Zonder blikken of blozen werd de Wet Gegevensverwerking door Samenwerkingsverbanden eind 2020 aangenomen in de Tweede Kamer, waarmee talloze overheidsinstanties databestanden onderling mogen uitwisselen en samenstellen, om vervolgens weer nieuwe analyses uit te voeren met de gedeelde data. “De minister kan met één pennenstreek toestaan dat bijvoorbeeld de Belastingdienst, het OM, de politie, de grote banken, accountantskantoren en zelfs de AIVD samen gaan apenkooien met onze gegevens,” aldus Tijmen Wisman, voorzitter van het Platform Burgerrechten.
Je kunt je afvragen of deze wetten überhaupt binnen de kaders van de grondwet passen. De drijfveren en de opgestelde beleidsdoelen voor de overheid zijn begrijpelijk, stelt Verhoeven. “Maar te veel ambitie leidt ertoe dat de overheid zijn eigen wetten overtreedt, zoals de AVG.” De AIVD en de MIVD zijn in het verleden meerdere malen op de vingers getikt door toezichthouders omdat ze zich niet aan de wet hielden. En ook de belastingdienst en de NCTV gingen de fout in. Om over de beveiliging van informatie bij de politie nog maar te zwijgen…
Een digitale identiteit
Alsof dat nog niet genoeg is, overweegt de Europese Commissie om verdere stappen te maken richting een eID. Een digitale identiteit waarmee burgers zich moeten identificeren om toegang te krijgen tot goederen en diensten van overheden, banken en bedrijven. Vanuit een speciale wallet-app voor smartphones moeten burgers zich kunnen identificeren en elektronische documenten delen.
Wat willen we met al die kwantificatie en dataficatie? Willen we de maatschappij inrichten op basis van wat we allemaal meetbaar hebben gemaakt? Met het invoeren van een Europees digitaal identiteitsbewijs en medisch dossier slaan we deze weg wel verder in. Daar worden onze levens niet zozeer veiliger van, maar wel gemakkelijker stuurbaar.
Hoe nu verder?
Misschien lijkt alles kommer en kwel, maar er is nog hoop. In de Privacyrede 2022 sprak Kees Verhoeven over een aantal ideologische dogma’s, ofwel ‘no brainers’ die vaak in politieke discussies gebruikt worden. Van onbegrensde vrijheid van meningsuiting, tot gesloten bedrijfsgeheimen van Big Tech. Volgens Kees wordt het tijd om deze dogma’s te doorbreken, om zo tot een betere discussie te komen over privacy en technologie.
Om onze privacy te waarborgen en een goede omgang te vinden met digitalisering is naast meer kennis en technische beleidsvoorstellen vooral een dieper bewustzijn en een meer doordachte manier van besluitvorming nodig. Zodat we beter met elkaar in gesprek kunnen over de impact van technologie.
En niet alleen praten, ook verbeelding zorgt ervoor dat we weten waar het over gaat. Technologische systemen en datapraktijken grijpen direct in op ons dagelijks leven, maar blijven voor veel mensen abstract. Bij SETUP zien we daarom de noodzaak om abstracte technologie en ongrijpbare maatschappelijke effecten te vangen in tastbare voorbeelden. Met nieuwe beelden, verhalen en perspectieven. Die niet alleen aan het denken zetten, maar ook zorgen voor een gesprek. Digitalisering is geen sexy onderwerp, maar we moeten erover praten.
Dogma’s doorbreken, abstracte technologie verbeelden, onwaarheden ontkrachten en vasthouden aan de harde principes die de kern vormen van onze rechtsstaat kunnen voor een beter en breder gesprek over digitalisering zorgen. Met op de langere termijn betere beslissingen en oplossingen op gebied van digitalisering en privacy.
