Digitale systemen die ingewikkelde procedures stroomlijnen, apps die je productiviteit verhogen, softwareprogramma’s die je boekhouding uit handen nemen zodat jij tijd bespaart. Politici die pleiten voor een efficiëntere inrichting van regeringen en tech-giganten die aangesteld worden om dat te verzorgen. We lijken wel geobsedeerd met efficiëntie en geilen enorm op (ontwerpers van) nieuwe technologie die beloven dit allemaal nóg beter te maken. Lukt het ons nog om hiervan af te kicken? En hoe zou dat er dan uitzien? Wij deden een poging en zetten zelf een machine in elkaar, waarmee we zonder het gemak van technologische snufjes in 2025 onze uitgaande facturen maken.
*Klik* “Factuurnummer: tweeduizend vijfentwintig nul-twee-negen”. *klik*
*klik* “Factuurnummer: tweeduizend vijfentwintig NUL-TWEE-NEGEN.”
Terwijl ik een rode knop indruk, praat ik in een microfoon die naar me toebuigt.
*klik* “Zevenaar” *klik*
De tekst “7naar” verschijnt in een Excel cel, zichtbaar vanaf een klein vierkant schermpje.
Bijna. Nog een keer: *klik* “ZEEEVUHNAAARRR” *klik*
*toenk toenk* met een draaiknop navigeer ik naar een nieuwe cel in de spreadsheet.
*klik* “Betreft: AI Bullshit workshop” *klik*
*toenk toenk* nog een nieuwe cel.
*trrrrrr* met een draai aan de meter stel ik het bedrag in.
Done. Ik druk op het kleine gele knopje bovenop de metalen behuizing.
“The invoice has been saved to the USB drive”, klinkt het. Ik verwijder de USB-stick die uitsteekt.
Zo, klaar om deze factuur de deur uit te sturen.
Mocht je een factuur ontvangen van SETUP komende maanden, dan kan het zijn dat daar wat eigenaardigheden in zitten. Taal- en spelfouten. Inconsistente opmaak. Of virtuele tranen van frustratie. Aan onze opdrachtgevers: alvast excuses hiervoor. In 2025 maken we namelijk al onze uitgaande facturen met een zelfgebouwde machine, die we speciaal (en uitsluitend) voor dit doel samen met creative coder Rick Companje in elkaar zette: een zogeheten cyberdeck.
In tegenstelling tot moderne boekhoud-tools bevat dit deck echter niet de handigste technologische snufjes, gebruiksvriendelijke UI, of behulpzame slimme technologie (oke, behalve Clippy) die ons in staat stelt om zo doeltreffend mogelijk de facturen op te stellen. Het deck is samengesteld uit verschillende oude en nieuwe soft- en hardware. Via een microfoon en een offline taalmodel dicteren we onze tekst. Met draaiende meters en analoge sliders stellen we de bedragen in. Met een reeks knoppen kiezen we het gewenste btw-tarief. En alles wordt verwerkt in een Microsoft Excel ‘97 spreadsheet, zichtbaar vanaf een 4” scherm.
Maken we het onszelf makkelijker om op deze manier een deel van onze boekhouding te doen? Nee. Hebben we deze keuze bewust gemaakt? Ja.
Met dit deck doen we namelijk een experiment in efficiëntie. Want efficiëntie, daar houden we van. Als we iets kunnen stroomlijnen, standaardiseren, afslanken en met minder meer kunnen doen, dan gaan we daarvoor. Een erfenis – of kater – van de industriële revolutie. Maar waar dit dogma toen vooral verankerd was rondom arbeid en werk, lijkt dat vandaag de dag in elk facet van ons leven te zijn doorgedrongen.
Sterker nog, we zijn efficiëntie tot ideaal gaan verheffen in onze Westerse 21e-eeuwse maatschappij, aldus Yoni Van Den Eede, Belgische media- en techniekfilosoof (Vanzelf: tegen het efficientie-denken en de doelmatigheidscultuur, 2016). Dusdanig, dat het de maatstaf is geworden om zowel de samenleving als ons persoonlijke leven mee te organiseren. Voor mañana mañana of shanti shanti is geen plek, alles moet een doel dienen en dat doel moet in zo min mogelijk tijd en met zo min mogelijk middelen – bereikt worden.
Onder deze opvatting tuigen we in onze Westerse maatschappij dan ook graag gestroomlijnde processen op om de ingewikkelde, inefficiente wereld om ons heen een stukje efficiënter te maken. Want hoe meer lastige keuzes we hiermee kunnen wegnemen voor onszelf, hoe minder frictie en (tijds)verspilling ontstaat en dus hoe soepeler deze kunnen verlopen.
De belofte van technologie
Onze gedoodverfde side-kick in het nastreven naar deze soepele workflows en uiteindelijk het efficiëntie nirvana, is technologie. Want naast dat we geloven dat efficiëntie het grootste goed is, geloven we dat technologie bij uitstek dit voor ons kan bewerkstelligen. Technologie maakt namelijk ‘ons leven makkelijker’. Technologie staat gelijk aan doelmatigheid. Technologie is efficiëntie (en daarom zien we de mensen die deze technologie ontwerpen als dé aangewezen personen om dit te bewaken en te handhaven).
En dus verlekkeren we ons graag aan digitale systemen en gadgets die alles ‘transparant, overzichtelijk en gemakkelijk’ maken. Online overheids-omgevingen bijvoorbeeld, waar we “eenvoudig” onze toeslagen regelen. Europese virtuele netwerken die internationaal handeldrijven “sneller” maken. Apps om reparatieverzoeken, bestellingen of communities mee te “managen”. En uiteraard: geavanceerde softwarepakketten met slimme technologie die praktisch je boekhouding “voor je doen”. Hartstikke productief, en dus: efficiënt.
Outsourcen van complexiteit en gemak
Kortom: we lijken geobsedeerd door efficiëntie en zijn verslaafd aan de technologie die ons dat belooft te bieden. Hooked on gelikte tools die ons met soepele workflows frictieloos door procedures, aangiftes, of regels loodsen. Of beter: verslaafd aan de technologie die ervoor zorgt dat we de complexiteit hiervan niet zelf meer onder ogen hoeven te zien. Dat ons afschermt en toedekt, en zorgt dat we niet meer hoeven te dealen met de ingewikkeldheid van de achterliggende constructies. Zij het btw tarieven of verkeerssituaties.
Wat we echter verliezen met onszelf wennen aan deze frictieloze workflows, is het vermogen om om te gaan met dingen die niet soepel verlopen. Met dingen die we niet leuk vinden. Dingen die onverwacht, onbekend of ingewikkeld zijn en het ongemak dat daarbij komt kijken. Hoe we daarop improviseren, met creatief en kritisch denken.
Net als dat er te weinig rek overblijft in hyper-geoptimaliseerde processen in de zorg of productieketens in de pursuit for efficiency, maakt dit ons dit ook persoonlijk inflexibel en dus kwetsbaar. We leren namelijk geen rekening meer te houden met dat er iets niet ‘gewoon’ werkt, of mis kan gaan. Laat staan dat te accepteren als dat wel gebeurt. De technologie is er per slot van rekening op ontworpen om deze risico’s (en keuzes hierin) volledig weg te nemen.
Het cyberdeck voor Excel ‘97 als antidote
Hoe kicken we af van deze complexiteitsloze-high? Want als het zo makkelijk was om efficiëntie en gemak naast ons neer te leggen, hadden we het vast al gedaan. De enige manier lijkt to bite the bullet en onszelf toe te leggen op juist iets volledig inefficiënts. Iets dat niet “just works”. Als we technologie kunnen ontwerpen die onze efficiëntie-obsessie en complexiteitsloze-high blijft voeden, kunnen we dan ook een apparaat ontwerpen dat het tegenovergestelde doet?
Ons cyberdeck is een eerste poging. Zowel in het ontwerpproces, als in de gebruikerservaring zijn efficiëntie en gemak niet het uitgangspunt. Om de machine in elkaar te zetten maakten we, geïnspireerd door de cyberdeck community, geen gebruik van de nieuwste soft- and hardware en alle handigheidjes die dat biedt, maar juist van bijeengeraapte onderdelen die niet naadloos op elkaar aansluiten, als alternatief voor de gepolijste en dichtgetimmerde apparaten en programma’s die grote technologie bedrijven ons voorschotelen.
Met het deck kun je factureren en ook alleen factureren. Dat is, als het deck daar zin in heeft. Kom in de zone, en spreek je commando’s in, die – als je goed genoeg articuleert – wel of niet worden uitgevoerd in Excel ‘97. Maak je berekeningen en tabellen op zonder de intuïtieve, gelikte controls die je gewend bent, en observeer welke ruimte voor andere gedachten er ontstaat.
Stap uit die comfortzone en geef je over aan een stroeve, getunnelde ervaring die je, anders dan de smooth full-service beleving geboden door andere boekhoudsoftware, in een meditatieve staat brengt. Een zen-moment waarmee je door de herhaaldelijke, frustrerende handelingen in plaats van grip en controle krijgt, juist leert loslaten. Waarin je niets anders kunt dan de complexiteit van het proces ondergaan, én omarmen. En waardoor je stapje voor stapje de dingen (je boekhouding, ons belastingstelsel, de wereld) weer leert ervaren voor wat ze zijn: ingewikkeld en inefficiënt.
